Niall Pluincéad Ó Baoighill
Cogadh na Saoirse
An Cogadh Cathartha
]]>
Óglach na Rosann - Niall Pluincéad Ó Baoighill atá le seoladh anocht (09/12/1994). Sa leabhar seo cuirtear síos ar Niall Pluincéad Ó Baoighill (Plunkett O’Boyle) as Leac Eidhneach in aice le hAilt an Chorráin sna Rosa, Co. Dhún na nGall. Rugadh é in 1898 agus chuaigh Éirí Amach na Cásca 1916 go mór i bhfeidhm air. Bhí sé páirteach i Sinn Féin agus sna hÓglaigh. Bhí sé ag tabhairt arm as Albain i gCogadh na Saoirse nuair a rugadh air agus cuireadh i bpríosún (Peterhead Prison, Glaschú) é ar feadh trí bliana. Scaoileadh saor é mar chuid de phardún an Chonartha, agus d’fhill sé ar Dhún na nGall. Bhí sé in aghaidh an Chonartha. Gabhadh é, cuireadh ar an long Lady Wicklow go Baile Átha Cliath é agus ansin chuig príosún sa Droichead Nua, Cill Dara. Tar éis dó éalú ó na húdaráis ansin, chaith sé an chuid eile den Chogadh Cathartha i sléibhte Chill Mhantáin (timpeall ar Ghleann Molúra a bhí sé), áit a raibh sé i gceannas ar Cholún Phluincéid. Mharaigh saighdiúirí an tSaorstáit é i mí Bealtaine 1923. Bhí fear eile as Tír Chonaill in éineacht leis freisin - Dan McGee (Mac Aoidh) as Cill Ulta, an Fál Carrach.

Ta mír fuaime eile (Uimh. 57405) sa bhailiúchán faoin ábhar seo.

]]>
An Leabhar Óglach na Rosann i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann
Niall Pluincéad Ó Baoighill: Tuairisc ar a Shaol
]]>
Leac Eidhneach, Ailt an Chorráin, Na Rosa, Co. Dhún na nGall
Príosún Peterhead, Albain
Gleann Molúra, Co. Chill Mhantáin
An Droichead Nua, Co. Chill Dara
Cill Ulta, An Fál Carrach, Co. Dhún na nGall
]]>
21/01/1919-11/07/1921: Cogadh na Saoirse
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha
15/05/1923: Bás Phluincéad Ó Baoighill
]]>
Gaoth Dobhair
An Tionchar Áitiúil
]]>
Labhraíonn Tomás Ó Maoilchiaráin as Cloich Cheann Fhaola faoina athair féin. Bhí sé 18 mbliana d’aois agus bhí cónaí air in Albain nuair a chuaigh sé isteach sna Royal Innioskilling Fusiliers. Gortaíodh sa Chogadh é (chaill sé leathlámh) agus ceapann Tomás gur i gCath an Somme a tharla sé, cé nach bhfuil sé cinnte faoi sin. Chuir an cogadh isteach ar a athair agus ní raibh fonn cainte air faoi ina dhiaidh. Deir Tomás go mbíodh oifigigh ó Arm Shasana sa chontae agus go dtugaidís cuairt air. Bhreathnaigh siad i ndiaidh a chéile. Léirigh sé seo go raibh comrádaíocht láidir a eatarthu tar éis an chogaidh. Cailleadh i 1978 é.

Tá mír fuaime eile sa bhailiúchán ag tógáil ar an gceann seo (Uimh 56099).

]]>
Ó Maoilchiaráin, Tomás
]]>
An leabhar Donegal, Ireland and the First World War i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann
]]>
Cloich Chionnaola, Co. Dhún na nGall
Leitir Catha, Loch an Iúir, Co. Dhún na nGall
]]>
]]>
Cogadh na Talún
Pádraig Mac Piarais
An Ghaeltacht
Mise Éire
]]>
Adhmhaidin, a craoladh ar 2 Aibreán 1991. Tugann Seosamh Ó Cuaig óráid ó Theach an Phiarsaigh i Ros Muc, Co. na Gaillimhe, mar chuid d’Éigse Ros Muc. Déanann sé trácht ar stair réabhlóideach Ros Muc agus ar mhuintir Ros Muc. Dar leis, is beag éirí amach a tharla ó 1798 nach raibh baint éigin ag muintir Ros Muc leis. Luann sé an bhliain 1880 go sonrach, nuair a d’éirigh muintir na Ceathrún Rua, Co. na Gaillimhe, amach ina aghaidh na dtiarnaí talún, in eachtra ar a dtugtar Cath na Ceathrún Rua. Tháinig scata daoine as Ros Muc chomh fada leis an gCeathrú Rua an lá dár gcionn le tacú le muintir an bhaile. Ina measc siúd a tháinig bhí Seán Ó Gaora. Insíodh scéal an Chatha do Phádraig Mac Piarais nuair a thug sé cuairt ar Ros Muc ag tús an chéid seo caite. Labhraíonn Ó Cuaig freisin faoi chúrsaí polaitíochta na linne agus riachtanais na Gaeltachta. Léitear dán an Phiarsaigh, Mise Éire, ag deireadh an chláir.]]> Ó Cuaig, Seosamh
]]>
Pádraig Mac Piarais ar ainm.ie
Tuairisc faoi Chath na Ceathrún Rua
]]>
Teach an Phiarsaigh, Ros Muc, Co. na Gaillimhe
An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe
]]>
1991: Éigse Ros Muc
]]>
Parlaimint Westminster
Cogadh na Talún
Seán Mac Réamainn
An Cogadh Mór
]]>
Tomás Ó Domhnaill ar ainm.ie
]]>
Lios Cearnaigh, Corca Dhuibhne, Co. Chiarraí
An Baile Dubh, Corca Dhuibhne, Co. Chiarraí
Westminster, Londain, Sasana
]]>
1871-1943: Tomás Ó Domhnaill
]]>
Máirín Quill, TD]]> Na hÓglaigh
Cogadh na Saoirse]]>
Dún Géagáin, Co. Chiarraí]]> 21/01/1919-11/07/1921: Cogadh na Saoirse]]>
Cumann na mBan
Cogadh na Saoirse
An Cogadh Cathartha
Sighle Humphreys
Ernie O’Malley
Máire Comerford]]>
Bhí sí in aghaidh an Chonartha i 1921 agus bhí sí i bpríosún cúpla uair - chas sí in aghaidh de Valera níos deireanaí mar gheall gur chuir sé poblachtánaigh i bpríosún. Tar éis na scoilte faoi Chonradh 1921 theastaigh ó phoblachtánaigh a bhí ar son agus in aghaidh an Chonartha teacht le chéile agus feachtas a bheith acu i dtuaisceart Éireann. D`iarr Liam Ó Maoilíosa (Liam Mellows) ar Shighle Humphreys agus cúigear eile as Cumann na mBan dul go tuaisceart Éireann agus ospidéal a bhunú. Thosaigh an Cogadh Cathartha an lá sula raibh sí le dul go tuaisceart Éireann. Bhíodar le dul ar aghaidh go Dún na nGall ar aon nós ach shocraigh duine de na mná, Máire Comerford, fanacht i mBaile Átha Cliath mar gheall go raibh daoine ag scaoileadh a chéile ansin agus go mbeidís ag teastáil. Bhí an-drogall ar dhaoine san iarthuaisceart dul i mbun gnímh ag tús an Chogaidh Chathartha, níor chreideadar chomh dáiríre agus a bhí cúrsaí i mBaile Átha Cliath.

Bhí Sighle Humphreys ar dhuine de na mná a chuaigh ar stailc ocrais ar feadh 31 lá ag deireadh an Chogaidh Chathartha. Bhí easaontas i measc na mban faoin stailc ocrais. Mhothaigh cuid acu go mbeadh níos mó drogaill ar cheannairí an tSaorstáit ligean do mhná bás a fháil ná fir, ach mhothaigh mná eile nach raibh siad ach ag déanamh aithrise ar na fir a bhí ar stailc ocrais freisin.

Tá agallamh eile le Sighle Humphreys (Uimh. 43647) sa bhailiúchán seo.

]]>
Páipéir agus Beathaisnéis Sighle Humphreys i gColáiste Ollscoile BÁC
Sighle Humphreys ar Wikipedia
Máire Comerford ar Wikipedia
Tuairisc faoi Mháire Comerford ar RTÉ]]>
Páirtín, Co. an Chláir
Muilte Uí Bheoláin, Baile Átha Cliath]]>
21/01/1919-11/07/1921: Cogadh na Saoirse
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha]]>
Cumann na mBan
Cogadh na Saoirse
An Cogadh Cathartha
Mícheál Ó Coileán
Sighle Humphreys
Ernie O’Malley]]>
‘duine fíor-dheas é agus tuisceanach'. Thugadh sé cuireadh di chuig drámaí na scoile. Bhí an-mheas ag a deartháir air freisin.

Bhí uncail agus deartháir le Sighle in Ard-Oifig an Phoist le linn an Éirí Amach. Chuaigh máthair Shighle síos go dtí an GPO le boinn bheannaithe a thabhairt do na hÓglaigh chun iad a chosaint. Ní raibh deartháir Shighle ach b`fhéidir ocht mbliana déag. Bhí a mháthair ag iarraidh air teacht abhaile mar dá marófaí a huncail, an Rathaileach, ní bheadh fear ar bith ann le haire a thabhairt don chlann. Is le linn na tréimhse seo freisin a chonaic Sighle Humphreys an troid a tharla ag Bóthar Northumberland nuair a d`éirigh le grúpa beag Óglach slua mór de shaighdiúirí na Breataine a choinneáil siar. Maíonn sí nach raibh a fhios ag na saighdiúirí, a bhí díreach tar éis teacht i dtír ón mBreatain, cá rabhadar. Nuair a chualathas Sighle ag labhairt i mBéarla le cócaire an tí dúirt na saighdiúirí: 'Blimey, they're talking English.' Cheap na saighdiúirí gur ar mhór-roinn na hEorpa a bhí siad. Dúisíodh iad, cuireadh ar long iad, thrasnaíodar an fharraige agus ní raibh barúil acu cá raibh siad ná cé a bhí ag troid ina n-aghaidh.

Bhí Sighle gníomhach i gCumann na mBan, agus ní raibh ach fíorbheagán de ghníomhairí Chumann na mBan ar son an Chonartha i 1921. 'Níl aon ní chomh holc le Cogadh na gCarad', a dúirt Sighle faoi. Le linn an chogaidh úd, bhí a fhios ag Fórsaí an tSaorstáit go raibh seomra rúnda i dteach Shighle ar Bhóthar Ailesbury. Rinne na saighdiúirí ruathar ar an teach ag lorg Ernie O’Malley, a bhí ag fanacht ann. Caitheadh aintín Humphreys trí thimpiste sa ruathar agus mharaigh O'Malley saighdiúir agus é ag iarraidh éalú. Bhí trua ag Humphreys don saighdiúir Albanach a maraíodh, agus d’iarr sí Aifreann ar a shon.

Bhí aithne ag Humphreys ar de Valera agus Mícheál Ó Coileáin mar bhíodh siad ag cruinnithe sa teach. Cheap sí gur eachtra cinniúnach sa Chogadh Cathartha bhí i marú Uí Choileáin. Bhí sí den tuairim go bhféadfaí deireadh a chur leis an troid níos luaithe dá mbeadh sé beo. Bhí an-mheas aici ar an gCoileánach cé gur airigh sí gur lig sé síos an tír. Bhí an-mheas aici ar de Valera tráth freisin, ach chas sí ina aghaidh mar gur chuir sé poblachtánaigh sa phríosún. Cheap sí go ndearna Cogadh na gCarad an-dochar. Bhí sé chomh tábhachtach sin go mbeadh bua míleata acu go ndearnadh dearmad ar na ceisteanna eile. Bhí tír shóisialach uaithi, agus níorbh fhiú léi saoirse aisti féin. Ag breathnú siar ar an méid a tharla, dar léi gurbh fhiú a bheith saor ón mBreatain ach nár cruthaíodh saoirse eacnamaíochta agus shóisialta. Bhí saibhir agus bocht ann fós. Cheap sí i gcónaí go dtiocfadh saoirse Uí Chonghaile ón tsaoirse pholaitiúil. Bhí sí cáinteach ar an gcóras oideachais agus ar na buntáistí atá ag daoine saibhre sa chóras.

Tá agallamh eile le Sighle Humphreys (Uimh. 43648) sa bhailiúchán seo.

]]>
Páipéir agus Beathaisnéis Sighle Humphreys i gColáiste Ollscoile BÁC
Sighle Humphreys ar Wikipedia
Máire Comerford ar Wikipedia
Tuairisc faoi Mháire Comerford ar RTÉ]]>
Páirtín, Co. an Chláir
Ardoifig an Phoist, Baile Átha Cliath
Bóthar Northumberland, Baile Átha Cliath
Bóthar Ailesbury, Baile Átha Cliath]]>
21/01/1919-11/07/1921: Cogadh na Saoirse
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha
04/11/1922: Ruathar ar theach Sighle Humphreys (ag lorg Ernie O’Malley)]]>
Stailc Ocrais
Cogadh na Saoirse]]>
Saol Ó Dheas labhraíonn Máire Brugha, iníon le Traolach Mac Suibhne, le Helen Ní Shé. Chaith Traolach Mac Suibhne, Ard-Mhéara Chorcaí, 73 lá ar staic ocrais sula bhfuair sé bás i bpríosún Brixton i Sasana. Craoladh an clár seo 75 bliain cothrom lá a bháis, agus pléitear an comóradh a bhí le déanamh air. Déanann Nollaig Ó Gadhra cur síos ar shaol Mhic Suibhne agus tá aiféala air go bhfuil sé imithe as cuimhne an phobail.]]> Ó Gadhra, Nollaig]]> Traolach Mac Suibhne ar ainm.ie]]> Corcaigh
Brixton, Sasana]]>
An RIC
Na Dúchrónaigh
An Rinn
Na hÓglaigh
Cumann na mBan
Airm i dtír]]>
Pléitear an RIC san agallamh freisin. Sa Rinn, chuaigh fear áitiúil, Mícheál Breathnach, le fios a chur ar an RIC chuig achrann a bhí ar an mbaile. Ní raibh ach póilín amháin, Cárthach a bhí mar ainm air, sa bheairic ag an am, agus bhí a fhios aige go raibh Breathnach sna hÓglaigh. Chreid sé gur seift a bhí ann, ach bhí an Breathnach dáiríre. Scaoil sé le Breathnach tríd an bpána gloine a bhí os cionn an dorais. Mhair Breathnach roinnt seachtainí ina dhiaidh sin ach bhásaigh sé ar deireadh. Bhí an sáirsint áitiúil a bhí ar an RIC, Carroll, ar buile faoin méid a bhí tarlaithe ('Sáirsint ana-dheas ba ea é' a deir Peig). Dhíbir sé an Cárthach as a phost agus tugadh suas go dtí tórramh an Bhreathnaigh é go bhfeicfeadh sé céard a bhí déanta aige - ach níor scaoileadh isteach sa teach tórraimh é. In ainneoin seo, tríd is tríd, bhí caidreamh maith idir an RIC agus muintir na háite, dar le Peig, mar go raibh aithne acu ar a chéile. Bhí eisceacht amháin ann, dar léi, Ciarraíoch a bhí ag dul thart leis na Dúchrónaigh. Oíche amháin caitheadh agus goineadh óglach áitiúil, Déaglán Ó Riagáin. Bhí sé ar a bhealach le luíochán a réiteach nuair a chonaic na Dúchrónaigh é agus scaoil siad leis. D`fhan beirt de na hÓglaigh, Tom Hayes agus Mícheál Ó Curraoin, in éineacht le Déaglán Ó Riagáin. Bhí sé gortaithe go dona agus ag cailleadh fola. Chuir siad cóir leighis air agus d`iompair siad píosa fada é go dtí go raibh siad in áit shábháilte.

Déantar trácht san agallamh freisin ar na hiarrachtaí a rinne na hÓglaigh an córas stáit a scriosadh. Lasadh beairic an RIC sa Rinn lena chinntiú nach bhféadfaidís eolas a bhailiú. Bhí radharc acu ón mbeairic ar an gceantar uilig. Chomh maith leis sin, lasadh tithe na nGarda Cósta, a bhí ag tabhairt cúnaimh don RIC freisin, agus cuireadh an ruaig orthu. D`éirigh leis na hÓglaigh, le cúnamh ó na Gearmánaigh, gunnaí a thabhairt i dtír i gCeann Heilbhic i rith an tSosa Cogaidh i 1921.

]]>
Beathaisnéis ghearr Pheig Uí Riagáin
BMH - Tuairisc Dhéagláin Uí Riagáin i mBiúró na Staire Míleata ]]>
An Rinn, Co. Phort Láirge
Ceann Heilbhic, Co. Phort Láirge
Baile na nGall, Co. Phort Láirge]]>
04/1922: Airm i dtír ag Ceann Heilbhic]]>