Pádraig Mac Piarais
Coláiste Mhuire, Tuar Mhic Éadaigh
Cogadh na Saoirse]]>
Sé do Bheatha, cuirtear agallamh ar Bhríd Ní Loideáin (nó Bidí Conboy, nó Bidí Phatch Mhicil) a rugadh in 1899. Tá cónaí uirthi lena mac Tim i gCeapaigh na Creiche, os cionn Loch Measca, gar do Choill an tSiáin i nGaeltacht Thuar Mhic Éadaigh. Ba as Coill an tSiáin, Partraí, do Bhríd ó thús. Ba cheoltóir aitheanta a bhí inti – casann sí an bosca ceoil - agus is sa bhaile a d’fhoghlaim sí a cuid ceoil. Cuireann sí síos ar a saol sa cheantar. Bhíodh Éamon de Valera (‘fear tanaí, ard le srón fhada’) agus Sinéad de Valera ag teacht ar saoire go dtí an ceantar, agus ag tabhairt cuairte ar Choláiste Mhuire, scoil Ghaeilge áitiúil. Bhíodh Pádraig Mac Piarais thart freisin, cé nach bhfaca sí é. Labhraíonn sí faoi na Dúchrónaigh, agus cuimhníonn sí ar an luíochán mór le rá a tharla sa cheantar [luíochán Thuar Mhic Éadaigh is dócha]. Bhí beairic mhór ag an RIC sa cheantar agus lasadh é, agus tá sé tite i léig anois.]]> Luíochán Thuar Mhic Éadaigh i mBiúró na Staire Míleata
Tuairisc faoi Luíochán Thuar Mhic Éadaigh]]>
Ceapaigh na Creiche, Co. Mhaigh Eo
Choill an tSiáin, Tuar Mhic Éadaigh, Co. Mhaigh Eo]]>
Na Gardaí Síochána
Na Connaught Rangers
Ceannairc san India]]>
Tuairisc faoin gCeannairc san India]]> An Mhín Mhór, Co. Dhún na nGall
Leitir Móir, Co. na Gaillimhe
Maigh Cuilinn, Co. na Gaillimhe
An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe
An Pointe, An Cheathrú Rua, Co, na Gaillimhe
Bealach an Tirialaigh, Co. na hIarmhí
An India (Solan agus Jalandhar) ]]>
Polaitíocht in Éirinn
An Cogadh Cathartha
An Fliú Mór
Na hÓglaigh
Éamon de Valera]]>
Beatha Duine a Shaol tá Cormac Ó Breisleáin (1902-1978), iar-Theachta Dála (ó 1937-1977) agus iar-Cheann Comhairle ar Dháil Éireann (ó 1967-1973), ag caint le Seán Ó Tuairisg faoina shaol polaitiúil agus a shaol pearsanta. Rugadh é i nGaoth Dobhair i 1902. Déantar cur síos ar a thréimhse sna hÓglaigh i nDún na nGall agus ar a shaol mar Theachta Dála. I measc na nithe stairiúla atá luaite sa chlár, tá an Cogadh Mór, an Fliú Mór 1918-19 agus an Cogadh Cathartha i nGaoth Dobhair. Luann sé gur bhásaigh na céadta i gceantar Ghaoth Dobhair ón bhfliú mór a bhí ann i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Mhóir. I roinnt cásanna fuair níos mó ná duine amháin as an teaghlach céanna bás. I measc na marbh bhí a athair féin, rud a thug air bogadh abhaile ón meánscoil ar a raibh sé. Pléitear an caidreamh a bhí aige le hÉamon de Valera freisin.]]> Cormac Ó Breisleáin ar Wikipedia]]> Gaoth Dobhair, Co. Dhún na nGall]]> 1918-1919: An Fliú Mór
21/01/1919-11/07/1921: Cogadh na Saoirse
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha]]>
Conradh na Gaeilge
An Ghaeilge
An Cogadh Cathartha
Baile Ó Síoda]]>
Aindrias Ó Muineacháin ar ainm.ie]]> Baile Ó Síoda, Trá Lí, Co. Chiarraí
Béal Átha an Ghaorthaidh, Co. Chorcaí]]>
Cogadh na Saoirse
Anraí Ó Corrduibh
An RIC]]>
Beatha Duine a Thoil cuireann Seán Ó Tuairisg agallamh ar Anraí (Harry) Ó Corrduibh (1914-1982). Rugadh i gCill Mhíchíl, Co. Chláir é agus bhog sé go Ros Dubhach, Maigh Eo, áit ar chuir sé faoi agus é mar mhúinteoir meánscoile. Labhraíonn sé san agallamh seo faoina óige i gCo. an Chláir. Tá cuimhne aige ar na Dúchrónaigh agus an ‘raic, an loscadh agus an marú’ a rinneadh, agus déanann sé trácht ar eachtra ar leith a chonaic sé agus é ina ghasúr óg. Bhí a athair ina Chonstábla Ríoga sa cheantar, agus bhí sé i mbeairic an RIC oíche amháin nuair a chuala siad torann ó ghunnaí taobh amuigh – is cosúil go raibh na Dúchrónaigh ag réabadh lasmuigh. Maraíodh giúistís áitiúil [an Captaen Alan Lendrum] ag an am agus bhí na Dúchrónaigh ina ndiaidh siúd a mharaigh é. Bhí siad amuigh ag cuardach ar feadh na hoíche. Níos déanaí an mhaidin sin tháinig leoraí, a raibh cónra an ghiúistís air, chuig an mbeairic. Ba é sin an chéad uair a chonaic Anraí an chónra - agus dúirt sé go mba léir gur caitheadh le chéile faoi dheifir í. Bhí na Dúchrónaigh ar an leoraí freisin agus iad ag ceol, ag ól agus ag gáirí. Bhí sé 6 bliana d’aois ag an am.]]> Harry Corrduibh ar ainm.ie
Tuairisc faoin eachtra inar maraíodh Alan Lendrum i Leabharlann an Chláir
Tuairisc faoin eachtra inar maraíodh Alan Lendrum]]>
Cill Mhíchíl, Co. an Chláir
Ros Dumhach, Co. Mhaigh Eo]]>
22/09/1920: Maraíodh an Captaen Alan Lendrum]]>
Sinn Féin
Traolach Mac Suibhne
Cogadh na Saoirse
Na Dúchrónaigh
Mícheál Ó Coileáin
J.J. Walsh
Liam de Róiste
Athbheochan na teanga
Conradh na Gaeilge]]>
Déanann Ó Tuama trácht ar eachtra a tharla dó oíche amháin, i mí na Samhna 1920, i stáisiún traenach i Móta Ghráinne Óige ar a bhealach abhaile go Baile Átha Luain. Agus é ag fanacht leis an traein, tháinig beirt Dúchrónach chuige, agus cheistíodar é. Ba léir nach ró-shásta a bhí siad lena chuid freagraí, mar thógadar ar leataobh é, agus dúradar leis go raibh an bás i ndán dó. Cheap sé go raibh siad réidh chun é a mharú. Ach nuair a tháinig an traein, seachas é a chaitheamh, thugadar greasáil dó lena gcuid gunnaí. Bhí sé ar an traein sular tháinig sé chuige féin arís.

Bhí aithne ag Ó Tuama ar Mhícheál Ó Coileáin, agus deir sé go bhfuil litreacha aige sa bhaile uaidh. Ina chomhfhreagras, chuir Ó Tuama a mhíshástacht faoi bheith ag obair do chomhlacht árachais Sasanach in iúl don Choileánach. Scríobh Ó Coileáin ar ais chuige, ag tabhairt le fios go bpléifidís an cás sa Dáil agus go raibh rún aige athbhreithniú a dhéanamh ar chúrsaí árachais sa tír. Idir an dá linn mhol sé do Ó Tuama leanúint ar aghaidh leis an obair.

]]>
Eibhlín Ní Éigearta ar ainm.ie ]]> Cathair Chorcaigh
Baile Bhuirne, Co. Chorcaí
Baile Átha Luain, Co. na hIarmhí
Móta Ghráinne Óig, An Iarmhí]]>
1919-1921: Cogadh na Saoirse
20/03/1920: Bás Thomáis Mhic Curtáin
25/10/1920: Bás Thraolaigh Mhic Suibhne
22/08/1922: Maraíodh Mícheál Ó Coileáin]]>
Pádraig Ó Conaire
An Ghaeilge
Olltoghchán 1918]]>
Beathaisnéis Liam Uí Bhriain i gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath.]]>
Albain
Na hÓglaigh
An Cogadh Cathartha
Béaloideas
An EC]]>
Sé do Bheatha Rugadh Mícheál sa bhliain 1900, agus nuair a rinneadh an t-agallamh bhí cónaí air taobh amuigh de Chrois Mhaoilíona, Co. Mhaigh Eo. Labhraíonn sé faoina shaol agus faoin obair a bhí sa cheantar le linn a óige. Luaitear Tiarnaí Talún an cheantair (Ross-Ford agus Gibbons) agus na gníomhairí a bhí acu. Labhraíonn sé faoin nGaeilge sa taobh sin tíre (ní raibh Béarla ag a mháthair, ná aige féin sula ndeachaigh sé ar scoil). Bhí sé ag Oireachtas sna Gaeilge i mBaile Átha Cliath – bhuaigh sé an chéad duais (£5) sa chatagóir Gaeilge an Teaghlaigh. Chuaigh sé ag iascaireacht tar éis na scoile. Ansin chuaigh sé ar imirce go hAlbain i 1919 agus é 19 mbliana d’aois.

Bhí sé gníomhach san IRA in Albain tar éis dó casadh le baill den IRA ó Bhaile Átha Cliath i nGlaschú. Labhraíonn sé faoi eachtraí éagsúla an IRA i nGlaschú – ag aimsiú gunnaí agus arm agus á gcur abhaile go hÉirinn. Déanann sé trácht ar eachtra ar leith ina ndearnadh iarracht Frank Carty, a toghadh mar Theachta Dála ina dhiaidh sin, a scaoileadh saor ó veain phríosúin, agus ar eachtra eile nuair a rinne na húdaráis ruathar airm ar mhianaigh lasmuigh de Ghlaschú.

Bhunaigh sé buíon de na hÓglaigh nuair a tháinig sé abhaile go Béal Deirg san 1920í – dar leis nach raibh aon chaint faoin IRA sa cheantar gur tháinig sé abhaile. Tar éis na scoilte chuaigh sé le taobh de Valera. Ní phléitear mórán faoin gCogadh Cathartha seachas tagairt dó a bheith thuas sna cnoic agus saighdiúir an tSaorstáit ina dhiaidh. Críochnaíonn an t-agallamh le píosa cainte faoina chuid oibre ag bailiú béaloidis. Scríobh sé ceithre leabhar béaloidis - trí cinn i mBéarla agus ceann i nGaeilge – ach níor foilsíodh iad (tá siad caomhnaithe anois i gCnuasach Bhéaloideas Éireann, Baile Átha Cliath). Is beag meas atá aige ar an EEC – ’níl duine ar bith ina mháistir air fhéin’ – agus a gcuid rialacha maidir le heorna, bainne agus iascaireacht.

]]>
Cur síos gearr ar an eachtra le Frank Carty
Frank Carty ar Wikipedia]]>
Béal Deirg, Co. Mhaigh Eo
Glaschú, Albain
Crois Mhaoilíona, Co. Mhaigh Eo]]>
04/05/1921: Frank Carty i nGlaschú
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha]]>
Siamsaíocht
Ceardaíocht]]>
Comhluadar, labhraíonn Maidhc Dan Ó Flatharta as Cuileán, ar an gCeathrú Rua, Co. na Gaillimhe, le Seán Ó Conghaile. Chuaigh Maidhc isteach in Arm na hÉireann i Márta 1933. Labhraítear faoina shaol, agus pléitear rudaí ar nós an t-oideachas a fuair sé, sagairt an cheantair, liathróid láimhe, iomáint agus saol na hoibre. Pléitear freisin ceird na fíodóireachta agus ag déanamh bréidín. Luaitear san agallamh an t-ealaíontóir iomráiteach, Charles Lamb, a chuir faoi ar an gCeathrú Rua. Casann Ó Flatharta amhrán ag deireadh an chláir. Tá dhá bhriseadh ceoil ann, Amhrán na Trá Báine le Seosamh Ó hÉanaí agus píosa ceoil le Ciarán Kelly. Críochnaíonn an láithreoir leis na focail: ’An méid blianta a chaith tú le fuacht agus le fliuchán, tá súil agam go mbeidh an oiread céanna blianta eile agat le só agus le compord’. ]]> An Cuileán, An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe
Campa an Churraigh, Co. Chill Dara]]>
An Cogadh Cathartha
Dealbh Liam Uí Mhaoilíosa]]>
"An aithníonn tú mise?...Spíodóir a bhí ionamsa…" Sa chlár seo cuirtear agallamh ar Matt Hackett, iar-bhall d’Óglaigh na hÉireann, as Tír Oileáin, ar imeall chathair na Gaillimhe. Bhí sé ceithre bliana déag nuair a tharla Éirí Amach na Cásca, agus ghlac sé féin páirt i gCogadh na Saoirse agus sa Chogadh Cathartha. Bhí aithne mhaith aige ar dhaoine a ghlac páirt i gCogadh na Saoirse i gceantar na Gaillimhe agus bhí go leor béaloidis aige, dá réir. Déanann sé cur síos ar an easpa arm a bhí ann i rith an Éirí Amach agus ina dhiaidh. Is ó shaighdiúirí Arm na Breataine a fuair na hÓglaigh roinnt díobh sa Chaisleán Gearr, i nGaillimh - ceannaíodh roinnt de na gunnaí nó thugadh iar-shaighdiúirí do na hÓglaigh iad. Ag trácht ar na fórsaí áitiúla dó, dúirt sé go mba mheasa roinnt den sean-RIC ná na Dúchrónaigh.

Gabhadh é féin cúpla uair i rith Chogadh na Saoirse ach scaoileadh saor arís é. Dar leis, ní mórán spíodóirí a bhí ann i rith Chogadh na Saoirse ach bhí go leor acu ann tar éis an Éirí Amach. Casadh duine díobh, a bhí imithe as an áit le fada, air i bPáirc an Chrócaigh roinnt blianta níos deireanaí. Luann sé Tom Reddington as Gaillimh, saighdiúir in Arm an tSaorstáit, a maraíodh i Longfort sa Chogadh Cathartha. Tugtar le fios gurb é a thaobh féin a mharaigh é, agus gur maraíodh é in aighneas faoi bhean (a bhí gaolta le Kitty Kiernan). Luaitear fear eile as Baile Átha Cliath a bhí ag obair sa phríosún agus a scaoil daoine amach as an bpríosún le linn an Chogaidh Chathartha. Cáineann sé muintir an lae inniu (sna 1980í) mar gheall nach raibh comóradh ceart á dhéanamh ar Éirí Amach na Cásca agus mar gheall ar an dochar atá á dhéanamh do dhealbh Liam Uí Mhaoilíosa, ar an Fhaiche Mhór, i gcathair na Gaillimhe.

]]>
An Caisleán Gearr, Gaillimh
Co. an Longfoirt
An Fhaiche Mhór, Cathair na Gaillimhe]]>
28/06/1922-24/05/1923: An Cogadh Cathartha]]>