T.P. Ó Néill

T.P. Ó Néill le mír bheag staire Socrú agus Cruthú Faidhbe faoin tréimhse 1916-1922 in Éirinn. Fiosraíonn sé an cheist: Ar chruthaigh an chríochdheighilt pobail scoilte nó ar chruthaigh pobal scoilte an chríochdheighilt? Is ceann de na míreanna staire í seo a taifeadadh don tsraith Scolaíocht a craoladh idir Geimhreadh 1987 agus Earrach 1988.

Labhraíonn an staraí, T.P. Ó Néill, le Breandán Feiritéar faoi Sheán Mac Diarmada. Deir sé leis nach bhfuil an oiread céanna eolais againn faoi Mhac Diarmada agus atá faoi shínitheoirí eile an Fhorógra. Fear rúnda ba ea é, agus níor fhág sé féin mórán páipéar ina dhiaidh. Rugadh sa Chorrán Mór, ina aice le Coillte Clochair i gCo. Liatroma, é in 1884, ach ní fios cén dáta breithe a bhí aige. Chuaigh sé ar imirce go Glaschú na hAlban nuair a bhí sé 16 bliana d’aois, agus is ann a d’oibrigh sé mar gharraíodóir agus mar fhear ticéad ar thramanna na cathrach. Nuair a bhí sé 18 mbliana d’aois thaistil sé go Béal Feirste. Is sa chathair sin a chuaigh sé isteach i gConradh na Gaeilge, a fuair sé a chuid scolaíocht iar-bhunscoile, agus a spreagadh suim ann sa náisiúnachas. Is i mBéal Feirste freisin a bhuail sé le Bulmer Hobson, eagraí i Chlubanna Dhún Geanainn, a bhí ag craobhscaoileadh an phoblachtánachais i gCúige Uladh in éineacht le Bráithreachas na Poblachta (an IRB).

Chuaigh Mac Diarmada leis an IRB i 1906 agus le Sinn Féin i 1907. Rinneadh ‘eagraí’ de i Sinn Féin (ar 30 scilling in aghaidh na seachtaine) agus bhunaigh sé cumainn de chuid an pháirtí sin ar fud na tíre. Bhí sé cairdiúil le Tomás Ó Cléirigh (Tom Clarke), a chaith a shaol ag obair le John Devoy i Meiriceá agus leis an IRB in Éirinn ag iarraidh éirí amach a thosú. Ba léir go raibh Mac Diarmada, freisin, ag iarraidh go mbeadh réabhlóid ann chomh maith ó thús an chéid. Bhí siopa ag Tomás Ó Cléirigh i mBaile Átha Cliath, áit inar cuireadh an iris Irish Freedom in eagar, agus bhí Mac Diarmada mar bhainisteoir ar an bhfoilseachán úd.

Bhí sé ciúin ach gealgháireach, más fíor dá chara, Seán T. Ó Ceallaigh, ina chuimhní cinn. Fágadh Mac Diarmada bacach nuair a bhuail póilió é i 1912. Mar thoradh air seo, cé go raibh sé sna hÓglaigh, ní raibh sé in ann páirt a ghlacadh i dtraenáil mhíleata na heagraíochta. In ainneoin seo, bhí ról lárnach aige in eagar a chur ar na hÓglaigh agus iad a ghríosadh. Chuir sé aithne ar Shéamas Ó Conghaile i mBéal Feirste, agus ba eisean an nasc idir na hÓglaigh agus Arm Cathartha na hÉireann (an ICA).

Is in Ard-Oifig an Phoist a bhí sé le linn an Éirí Amach i 1916, agus tógadh go Beairic Richmond é nuair a gabhadh é. Bhíothas réidh chun é a chur go Sasana mar phríosúnach nuair a d’aithin bleachtaire ó Chaisleán Bhaile Átha Cliath é. Is mar gheall air seo a bhí sé ar cheann de na ceannairí deiridh a cuireadh chun báis, ar an 12 Bealtaine 1916 - an lá céanna le Ó Conghaile. Dar le T.P. Ó Néill, eagraí maith ba ea Mac Diarmada, ach bhí an rúndacht go smior ann. D’fhéadfadh sé, de bhrí sin, go ndeachaigh Mac Diarmada i bhfeidhm ar Phádraig Mac Piarais nuair a bhí an Piarsach ag ceilt eolais ar Eoin Mac Néill. Cheap Mac Diarmada gur raibh Mac Néill béalscaoilte. Murach seo, b’fhéidir go mbeadh rath ar an Éirí Amach.

Go gairid sular craoladh an mhír seo cuireadh dialanna Ruairí Mhic Easmainn ar taispeáint den chéad uair in Oifig na dTaifead Poiblí i Londain. Labhraíonn Seán Ó Cuirreáin le T.P. Ó Néill faoi na dialanna. Pléitear ábhar na ndialanna, fiafraítear ar scríobh Mac Easmainn iad nó ar cumadh iad, agus ceistítear cén úsáid a baineadh astu mar ábhar poiblíochta agus bolscaireachta. Rinne Rialtas na Breataine na dialanna, ina raibh cur síos ar eachtraí homaighnéasacha Mhic Easmainn iontu, a chraobhscaoileadh tar éis a ghafa i 1916. Rinneadh é seo chun droch-cháil a tharraingt ar Mhac Easmainn agus a chuid polaitíochta. Luaitear sa chomhrá an leabhar a d’fhoilsigh Peter Singleton-Gates i 1959 faoi na dialanna, agus an ról a bhí ag an Aimiréal Hall agus Basil Thompson á gcraobhscaoileadh.

Chuir an Rialtas na dialanna chuig an Róimh, ag súil go rachaidís i bhfeidhm ar an bPápa (Benedict XV). Cé go ndeachaigh na dialanna i bhfeidhm ar dhaoine éagsúla thar lear a thacaigh le cúis na bpoblachtánach in Éirinn, dar le T.P. Ó Néill nár chreid formhór mhuintir na hÉireann gur Mac Easmainn féin a scríobh na dialanna. Bhí sé seo amhlaidh le hÉamon de Valera, a cheap go raibh Mac Easmainn “ró-uasal” lena leithéid a scríobh. Luann T.P. Ó Néill go ndúirt Seán Moylan, Aire Oideachais le Fianna Fáil sna 1950í, leis gur chuma leis-sean an fíor nó bréagach a bhí na dialanna, ach gur náisiúnaí agus tírghráthóir a bhí i Ruairí Mac Easmainn.